Boshlang’ich sinflarda masalalar yechish metodikasining pedagogik-psixologik asoslari

Posted on 25 октября, 2015 in Ingliz tilini o'rganamiz,pedagogika by Inomjon Xodjabekov

Raqamli sonlar va  nol arifmetikasini o‘rganish boshlang’ich sinflar matematika dasturiga binoan masqsad sari yo‘naltirilgan tizimga asoslanadi, ya’ni ularni o’zlashtirish mazkur kursning asosiy tushunchalarini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘ladi.

Nazariy masalalar mashqlarni yechish davomida amaliy ahamiyat kashf etadi, bu bilan mashqlar nazariya bilan amaliyotni o‘zaro bog‘lovchi halqa vazifasini bajaradi. Mashqlardan foydalanish o‘quvchilarda dunyoqarashini shakllantirishga xizmat qilib, ularga  “son”, “arifmetik amal”,  kabi  abstrakt tushunchalar  real hayotdan, amaliy faoliyatdan olinganligiga ishonchni mustahkamlaydi.

Mashqlarni yechish jarayonida o‘quvchilar tasavvurini kengaytiruvchi faktlar bilan tanishadilar. Bu bilan ularning farqlash doirasi kengayadi, hamda mashg‘ulot bilan hayot, (amaliyot) o‘rtasida uzviy aloqa o‘rnatiladi.

Mashqlarni yechish o‘quvchilarning  aqliy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatib, ularda tahlil etish, taqqoslash, umumlashtirish va abstrakt  farqlashga ko‘nikmalarni shakllantiradi. Mashqlarning tarbiyaviy ahamiyati ham byeqiyosdir.

Yuqorida sanab o‘tilgan vazifalarni bajarar ekan, ayni vaqtda, mashqlarning o‘zlari ham bevosita o‘rganish ob`yektiga, shuningdek, ularni yechish zaruriy ko‘nikmalarni shakllantiruvchi vositaga aylanadi.

Mashqlarni yecha olish qator o‘zaro aloqador va uzviy bog‘langan qator xususiy (alohida ) ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladiki, ularni quyidagicha ta’kidlab o‘tish mumkin;

  1. Mashqni o‘qib chiqib, uni tushunish, ya’ni xar bir iboraning ma’nosiga yetib, unda tasvir etilgan xolatni ko‘z o‘ngida gavdalantira olish;
  2. Mashqdagi shart va savol. Ma’lum va noma’lum narsalarni ajratib ola bilish;
  3. Mashqdagi shart va savol, berilgan va izlanayotgan ma’lumotlar o‘rtasidagi aloqani aniqlay olish, ya’ni mashq matnini taxlil eta bilish va uning natijasi o‘laroq, mashqni yechish uchun arifmetik amallarni tanlab olish;
  4. Mashqning yechimi va javobini yoza olish.

Bu ko‘nikmalar muntazam va maqsadli amaliyot jarayonida quyidagi bosqichlarda shakllanadi.

  1. Tayyorgarlik ishlari .
  2. Mashq matnini tushuntirish ishlari.
  3. Mashqni tahlil etish, uni yechish yo‘lini izlash va yechish rejasini tuzish.
  4. Yechim va javobini yozish.
  5. Mashq yechilgandan so‘ng uning ustida ishlash.

Mashg‘ulotlarning har bir bosqichida  o‘qituvchi masalaning mazmuni, o‘quvchilarning  tayyorgarlik darajasi, mashg‘ulotning didaktik va tarbiyaviy hamda o‘zga qator omillarni nazarda tutib, yechishning turli xil metodik uslublaridan foydalanadi. Masalani yechish ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha metodik uslublarga quyidagilarni kiritish mumkin.

  1. Masala bo‘yicha o‘quvchi bilan yuzma-yuz suhbat,
  2. Masalani ko‘rgazmali vositalar yordamida tushuntirish,
  3. Masalalarni taqqoslash;
  4. Masalani o‘zgartirish, o‘zgacha shaklga kiritish;
  5. Masalalar shartlarida biror ta’limot yetishmovchi yoki ortiqcha holatidagi matnini tahlil etish;
  6. Masalalarni o‘quvchilar tomonidan tuzilishi;
  7. Masalani boshqa usul bilan yechish;
  8. Masalaning yechimini tekshirish;

Masala yechishga tayyorgarlik bosqichdayoq “masala” iborasini ishlatgan ma’qul. Tayyorgarlik davridagi ishdan maqsad – bolalarga real hayotda yuz beradigan holatlarni matematik simvollar tiliga o‘tkazish imkoniyatini anglatishdan iboratdir. Bu holatda rasmlar yordamida masalalar tuzilishining zarurati yo‘q. Yaxshisi kichik hikoya shaklida bayon etilgan holatni bolalar matematik belgilar bilan daftarga yozib olish imkoniyati bo‘lsin. Hikoya uchun   +   =   yoki   –   =.   Sxematik shakldagi yozuvlar ko‘rsatkich (yo‘llanma) bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bu shakllar ichiga bolalar tegishli sujetdagi raqamlar (sonlarni) qo‘yadilar (yozadilar). Masalan, «ikki tasvir keltirilgan (  -rasm) – mana bu rasm bo‘yicha men tuzgan hikoyaga diqqat qilinglar».

  1. “Olchaning bir shoxida 3 dona olcha, boshqa shoxida esa 1 dona olcha bor edi, har ikkala shoxdagi olchalar soni 4 ta ekan”. Bu hikoyani yozib olish uchun qanday shakldan foydalanish mumkin? (birinchisi 3 + 1 = 4).
  2. “Olchaning shoxida 4 dona olcha bor. Shuning bittasini uzib olishdi, shoxida endi 3 dona olcha qoldi”. Bu hikoyani matematik belgilari bilan qay shaklda yozib olish mumkin? (4 –1 = 3).
  3. “Bir shoxda bir dona olcha bor edi. Ikkinchi shoxida esa undan 2 dona olcha ko‘p edi”. Hisoblab ko‘ringchi, ikkinchi shoxida qancha olcha bor ekan? (1 + 2 = 3).
  4. “Bir shoxda 3 ta olcha bor edi. Ikkinchisida esa undan 2 ta kamroq” — ikkinchi shoxda qancha olcha bor ekan? (3–2=1). Bolalar asta-sekin shunday hikoyalar tuzishga kirisha boshlaydilar. Sxematik shakl ular uchun yo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Tayyorgarlik bosqichida quyidagi topshiriqdan (masaladan) ham foydalanish mumkin: “Qush uyasida 6 ta chumchuq bor. Ularga yana bir gala chumchuqlar kelib qo‘shilgach, qushlarning soni 9 ta bo‘ldi. Inga necha qush kelib qo‘shildi?”. Bolalar mashg‘ulot davomida namoyish taxtasida (nabornoye polotno) 6 ta qush tasvirini terib qo‘yadilar. Keyin ularning soni 9 taga yetgunga qadar qushlar tasvirini qo‘shib teradilar. (Har gal bir donadan qushib borishlari ham mumkin). So‘ng uyaga kelib qo‘shilgan qushlar sonini ko‘rsatadilar.

Ko‘rgazmali vositalar yordamida vaziyatni bolalar tushunib olishlariga, keyinchalik esa, shu mazmundagi masalalarni yechishda harakat yo‘lini to‘g‘ri tanlashlariga omil bo‘ladi. Bu bosqichda arifmetik amallarni tanlash haqidagi masalalarni ko‘tarish ham maqsadga muvofiq emas, chunki, yechim qushlarni bevosita sanab chiqish yo‘li bilan hal etiladi.

O‘quvchilar shunday vazifalarni bajaradilar: “Stol ustida 4 piyola bor. Stakanlar soni esa undan 2 ta ko‘proq. Stolda qancha stakanlar borligini ko‘rsating!”

Bolalar namuna doskasiga 4 ta piyolani teradilar. Pastiga esa shunga va yana 2 ta stakanni teradilar. So‘ngra stolda qancha stakan borligini ko‘rsatadilar. Tayyorgarlik bosqichida ko‘rgazmali vositalardan keng foydalanish bolalarning hisoblash ko‘nikmalarini mukammallashtirishga xizmat qiladi.

Masala 1. O‘quvchilarni masala tushunchasi bilan tanishtiruvga tayyorlash maqsadida masalalar darsligidagi rasmlar asosida hikoya tuzing.

Masala 2. Bolalarni masalalar tushunchasi bilan tanishtirish jarayonida namoyish etishga mo‘ljallangan ko‘rgazmali hamda yakka tartibdagi didaktik materiallardan foydalangan holda amaliy misollar keltiring.

ЁШЛАРНИ МАЪНАВИЙ ШАКЛЛАНИШИДА ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ

Posted on 26 декабря, 2014 in pedagogika by Inomjon Xodjabekov

   Ҳозирги замон ёшлари ақлий камолотининг ривожланиб бораётганлиги, уларнинг илм ўрганишга чанқоқлиги, мустақил фикрлаши ва илмий-ижодий изланишлари, янгиликлар ва кашфиётларга нисбатан чексиз қизиқиши ва таълим мазмунига талабчанлиги, ўқитувчининг ўз устида    ишлашга, малакасини ошириб боришига ва онгини янада ривожлантиришига, таълим тизимидаги барча янгиликлардан бохабар бўлиб бориши кералигига асосий мотив бўлиб хизмат қилади. Сўнгги йилларда педагогика фанига, таълим тизимига шиддат билан кириб келаётган янги педагогик технологиялар, инновациялар, янги-янги педагогик-психологик тушунчалар, интерфаол методларни таълим берувчи томонидан ўзлаштирилиб ва қўлланиб борилиши, таълим мазмунини тубдан ўзгартириб юборди десак муболаға бўлмайди.  Замонавий ўқитувчи дарс жараёнида «актёр» эмас, аксинча «режиссёр» бўлиши кераклигини англаши лозим. У ўз ўқувчи-талабаларини фанга ижодкорлик нуқтаи назари билан қарашларини ташкил қилиши, уларда изланувчанлик хусусиятларини шакллантириши ва албатта, янги педагогик технология усулларидан фойдаланган ҳолда дарсни ташкил этиши керак бўлади. Бунинг учун эса у бир неча янгича таълим усулларини яхши билиши керак. Шу ерда Президентимиз И.А. Каримовнинг «Биз ўғил-қизларимизни ўзларини англашга, мустақил, онгли фикрлашга, уларнинг тафаккурида бўшлиқ вужудга келишиги йўл қўймаслигимиз лозим» [1] деган сўзларини мисол қилиб келтирган ҳолда мактаб ўқувчиси, касб-ҳунар коллежлари, академик лицей талабаларининг нутқ бойлиги, уқувлилигини оширишимиз, бадиий ва илмий адабиётларга қизиқишини ривожлантиришимиз, уларнинг дунёвий ва диний илмлардан қай даражада хабардорлигини  аниқлашимиз керак бўлади.  Чунки кўп ўқиган ва уққан ёшларни алдаш, миллий ғоямизга ёт бўлган ғоялар сари етаклаш халқимиз душманлари учун уддалаб бўлмайдиган масалага айланади.

            Интерфаол методлар ортиқча руҳий ва жисмоний куч сарфламай, қисқа вақт ичида юксак натижаларга эришиш мақсадини назарда тутади. Дарс мобайнида маълум назарий билимларни ўқувчига етказиш, унда айрим фаолият юзасидан кўникма ва малака ҳосил қилиш, маънавий сифатларни шакллантириш, ўқувчи билимини назорат қилиш ҳамда баҳолаш ўқитувчидан юксак маҳорат ва тезкорлик талаб қилади.

      Бу борада ўқитувчи дарсларда фойдаланиши мумкин бўлган айрим педагогик воситалар: таъкидловчи  саволлар бунда ўқувчининг берган саволига қараб, унинг фикрлаш даражасини аниқлаш мумкин. Ўқитувчи альтернатив, ўқувчини фаолликка чорловчи саволлар орқали синфда ижодкорлик, изланувчанлик, қиёслаш, ўхшашлик ва фарқини топиш сингари хусусиятларни ривожлантирувчи муҳитни яратади. Саволлар бериш билан биргаликда ўқувчиларда, фикрлашга мажбур қилувчи саволлар тузиш қобилиятини ҳам шакллантириб боради.    Интерфаол метод ва усулларни санаб ўтамиз: ақлий ҳужум, кластерлар, мустақил хат, Венн диаграммаси, ҳаракатли маъруза, ўзаро таълим, муаллифга саволлар, «биламан, билишни истайман, билиб олдим» (БББ), инсерт, баҳс-мунозара, синквейн, қадриятлар тизими, дебат, ҳамкорликда изланиш, аргументланган эссе ва бошқалар.

        Бу усуллар асосан басқичларга ажратилган дарс жараёнида қўлланилади (чақирув, англаш, фиклаш) ва ҳар бирида ўқитувчи ўқувчиларга тегишли топшириқлар беради. Бу методлар ва усуллар ўқувчида коммуникатив қобилиятнинг ўсишига, ўқувчилар орасида ҳиссий алоқа ўрнатилишига,  муаммоли вазиятлар ечимига, гуруҳда ишлашни, ўзгаларнинг фикрини тинглай олишни ва ўз фикрини мустақил баён этишни ўргатибгина қолмасдан, унда ўзига ишонч, билимига таяна олиш, қизиқишларининг кучайишига, кенг фикрлашга олиб келади.

      Давлатимиз Президенти И.А.Каримовнинг «Ҳар  қайси инсонда муайян  даражада интеллектуал салоҳият мавжуд. Агар шу ички қувватнинг тўлиқ юзага чиқиши учун зарур бўлган барча шарт–шароитлар яратилса, тафаккур ҳар хил қотиб қолган эски тушунча ва ақидалардан халос бўлади ва ҳар қайси инсон Аллоҳ таоло  ато этган ноёб қобилият ва истеъдодини аввало ўзи учун, оиласи, миллати ва халқининг, давлатининг фаровонлиги, бахт-саодати, манфаати учун тўлиқ бахшида этса, бундай жамият шу қадар тўлиқ тараққиётга эришадики, унинг суръат ва самарасини ҳатто тасаввур қилиш ҳам осон эмас.»

           Бу сўзларни шунчаки келтирмадик, чунки ёшларимизни маънавий баркамол, ақлий салоҳияти юқори, мустақил ва эркин фикрловчи, ижодкор бўлиб шаклланишида педагогик инновацияларни қўллаш, интегратив жараёнга асосланиш, интерфаол методлардан фойдаланиш камлик қилади.  Биз ўқувчи шахсининг  ички оламини ҳисобга олишимиз керак бўлади. Яъни унинг шахсий фикри билан ҳисоблашишимиз, ундаги қобилиятларни пайқамоғимиз, унинг сўз бойлигини ошиб боришига ижобий таъсир кўрсата олишимиз зарур. Хўш, бунинг учун нима қилиш керак  деган савол ўз-ўзидан туғилиши муқаррар. Гулистон давлат университети педагогика ва психология кафедраси профессор-ўқитувчилари томонидан дарсларда қўлланилаётган қоидалар дарсни самарадорлигини анча оширишини кўрсатди. Қуйида шу қоидаларни санаб ўтамиз.

Машғулотнинг самарадорлигини ошириш учун амал қилиш
мумкин бўлган қоидалар
:

  • дарс қолдирмаслик ва кеч қолмаслик;
  • аниқ мақсад қўйиш ва унга эришиш;
  • вақтдан унумли фойдаланиш;
  • фикрни бўлмаслик;
  • эшита олиш, савол бериш маданиятига риоя қилиш;
  • ўзгалар фикрини ҳурмат қилиш;
  • ўзаро ҳурмат;
  • маъсулиятли бўлиш;
  • фаоллик, ижодкорлик ва бунёдкорлик;
  • кайфиятни мўтадил сақлаш;
  • ташкилотчи ва ташаббускор бўлиш;
  • фикрини қисқа, аниқ ва равон ифода этиш;
  • ўзаро ҳурмат, ҳайрихоҳлик, хамдардлик, ёрдам кўрсатиш.

         Бу қоидалар шахсни юқори маънавиятли, кенг фикрловчи, ижодкор, булиб шаклланишига ёрдам беради, шунингдек ўзгаларни фикрини ҳурмат қилишга ўргатади. Ўқувчи-талабаларимиз дарс жараёнида шу қоидаларга амал қила олишса ўз фикрларини, ғояларини айтишдан чўчишмаса, серғайрат, шижоатли, қалб туйғулари илмда беором бўлса,  ўзгаларни фикрини ҳурмат қила олишса дарслар ўз самарасини бериши аниқ.

              Ҳозирги давр талабидан келиб чиққан ҳолда талабаларни ўз-ўзини тарбиялайдиган, ўзи мустақил изланиб, билимларни эгаллайдиган даражага олиб чиқиш асосий вазифа ҳисобланади.

Valentlik

Posted on 4 июня, 2014 in kimyo fani by Inomjon Xodjabekov

Valentlikni aniqlash bo’yicha qo’llanma

Valentlik – bu kimyoviy elementlarning boshqa elementlar bilan kimyoviy bog’ hosil qilish qobilyatidir. Valentlik o’zgarmas va o’zgaruvchan ya’ni qanday xolatda va qanday element bilan bog’ hosil qilishiga qarab bir necha xil ko’rsatkichlarda bo’lishi mumkin. Elementlarning valentligini aniqlashda quyidagilarga e’tibor qaratish kerak: elementning guruhiga va uning guruh ichidagi joylashuviga (ya’ni asosiy guruh yoki yonaki guruh ekanligiga). Doimiy valentlik bu holatda bosh guruh raqami bilan ham aniqlanadi. O’zgaruvchan valentlikni aniqlash uchun (ko’pincha bu metallmaslarda ko’p kuzatiladi), 8 dan (8 ta guruh bo’lganligi sabab 8 raqami olinadi) element joylashgan guruh raqami ayriladi.

1-holat. Agar misol tariqasida birinchi guruhning asosiy guruh elementlarini olib qarasak (ishqoriy metallar),ularning barcahsi I valentlikni namoyon qilishini ko’ramiz (Li, Na, К, Rb, Cs, Fr).

2-holat. Ikkinchi guruhning bosh buruh elementlari (ishqoriy – yer metallar) II valentlikni namoyon etishadi. (Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Ra).

3-holat. Metallmaslar haqida so’z borsa,misol uchun, Р (fosfor) V guruhning bosh guruhchasida joylashgan. Bundan biz uning valentligi V bo’lishini bilishimiz mumkin. Bundan tashqari fosfor yana bir valentlikni namoyon qiladi, va biz uni aniqlash uchun yuqoridagi “8 – guruh raqami” amalini bajaramiz. Demak, 8 – 5 (5-fosfor guruh raqami) = 3. O’z navbatida fosforning ikkinchi valentligi III ga tengligi ma’lum bo’ladi.

4-holat. Galogenlar VII guruhning bosh guruhchasida joylashgan. Demak ularning valentligi VII ga teng bo’ladi. Ammo ularning metallmas ekanligini hisobga olsak, biz yuqoridagi amalni qo’llashimiz kerak bo’ladi: 8 – 7 (elementning guruh raqami) = 1. Galogenlarning ikkinchi valentligi I ga tengligini bilamiz.

Yonaki guruh elementlari uchun esa (ularga fa metallar ta’luqli) valentlikni yodlab olish kerak bo’ladi, chunki ko’p hollarda ularning valentliklari I, II ga teng kam hollarda III ga teng bo’ladi.

Undan tashqari ko’p valentli elementlar ham uchraganligi bois ularni ham yod olishga to’g’ri keladi. Chunki bu valentlikni elementlar o’zlarining individual xususiyatlaridan kelib chiqib namoyon etishadi.

 

Fan

Posted on 4 июня, 2014 in kimyo fani by Inomjon Xodjabekov

Fan yoki ilm-fan ilmiy metod bilan toʻplangan bilimlarning tartibli tizimidir.

FAN — dunyo xaqidagi bilimlar sistemasi, ijtimoiy ong shakllaridan biri. U yangi bilimlarni egallash bilan bogʻliq faoliyatni ham, bu faoliyatning mahsuli — olamning ilmiy. manzarasi asosini tashkil etuvchi bilimlarni ham oʻz ichiga oladi; inson bilimlarining ayrim sohalarini ifodalaydi. F.ning bevosita maqsadi oʻzining urganish predmeti hisoblangan voqelikning qonunlarini kashf etish asosida shu voqelikning jarayon va hodisalarini taʼriflash, tushuntirish, oldindan aytib berishdir.

F.ning ilk kurtaklari kishilik jamiyatining paydo boʻlishi bilan boglik holda maydonga kelgan. Dastlabki bilimlar amaliy xarakterga ega boʻlgan. Tafakkur sistemasining kurtaklari mifologiya sifatida qad. Sharq va Yunonistonda paydo boʻla boshlagan. Mifologiya F.ga oʻtish boʻsagʻasida maʼlum bosqich vazifasini bajargan. Rivojlanish davom etishi bilan mifologiya oʻrnini naturfalsafa egalladi. Avestoyaa mifologiya va fan unsurlari bor edi. Zenon, Demokrit, Aristotel va b. kadimgi zamon mutafakkirlari tabiat, jamiyat va tafakkurni goho birgalikda, goho ayrimayrim ravishda bayon etishga urina boshladilar. Dunyoni bir butun, deb ifodalovchi tushunchalar, isbotlash usuli paydo boʻldi. Ellinizm davrida Yevklid, Arximed, Ptolemey tomonidan geom., mexanika, astronomiya sohasida dastlabki nazariy sistemalar yaratildi. Oʻrta asrda Sharq olimlari F.ga ulkan hissa qoʻshdilar. Ular qad. fan yutuqlarini, ilmiy asarlarni saklash, tarjima qilish va ularni tarqatish masalasiga katta eʼtibor berdilar. Ayni vaqtda F.ni yangi yutuklar bilan boyitdilar, yangi kashfiyotlar qildilar. Oʻrta Osiyoning buyuk olimlari ilmfanning yangi tarmoqlarini yaratdilar va yangi qonunqoidalarni kashf etdilar. Muhammad alXorazmiy tenglamalar haqidagi F. sifatida algebra va toʻngʻich algoritmparni yaratdi, astronomiya sohasidagi bilimlarni algoritmik usulda ifodalab berdi. Axmad al Fargʻoniy astronomiyaga sistema tarzini berdi, matematik geogr. va geodeziyaga oid stereografik proyeksiyalar nazariyasini yaratdi. Hamid Xoʻjandiy (10-a.) kub tenglamalar nazariyasini chuqurlashtirdi. Mahmud Koshgʻariy oʻz davrining qomusi boʻlgan “Devonu lugʻotit turk”ni yozdi. Abu Rayhon Beruniy geodeziya, mineralogiya, farmakognoziyani yaratdi. Abu Ali Ibn Sino tabobatning ilmiy zaminini qoʻydi (11-a.) Ulugʻbek, Gʻiyosiddin Koshiy, Ali Kushchi sonlar nazariyasiga muhim hissa qoʻshdilar va kuzatish astronomiyasini yuqori pogʻonaga koʻtardilar (15-a.). Yevropada Uygʻonish davri arafasida, 12a. boshlaridan alXorazmiy, Ibn Sino, alKindiy, Ibn Rushd va b.ning asarlari lotin tiliga tarjima qilina boshladi. Leonardo da Vinchi, R.Bekon, T.Gobbs, N.Kopernik, J. Bruno, G.Galiley, I.Kepler, R.Dekart kabi olimlar tabiat haqidagi F.larni rivojlantirdilar. Astrologiya oʻrnini astronomiya, alkimyo oʻrnini kimyo egalladi.

Yangi davr deb ataluvchi zamonda F.ning ijtimoiy roli yanada oshdi. U madaniyatning muhim tarmogʻi va texnikaning nazariy asosiga aylana boshladi. 16—17-a.larda klassik fizikaning poydevori qurildi. F.ning nazariya darajasiga koʻtarilganligi tafakkurning induktiv va deduktiv rivojlanishiga yoʻl ochib berdi. Mavjud ilmiy faktlar I.Nyuton tomonidan dinamikaning asosiy qonuni sifatida taʼriflandi. Bu umumlashtirilgan qonundan 16—19-a.

larda xususiy qonuniyatlar kashf etildi. Lagranj, Eyler, Gauss va b. ijodi mexanikani moddiy nuqtalar sistemasi tarzida shakllanishiga olib keldi. Mexanika F.i shu darajada mantiqiy rivojlandiki, har xil soha olimlari unga havas qila boshladilar va uning isbotlangan qonuniyatlaridan boshqa sohalarda ham foydalanish harakatiga tushdilar.

Sanoatda tub oʻzgarishlar yuz berishi (18-a. oxiri) tufayli F.ning taraqqiyotida yangi bosqich boshlandi. 19-a.da fizikada yangi F.lar (termodinamika, klassik elektrodinamika) paydo boʻldi, biol.da evolyutsion taʼlimot va hujayra nazariyasi vujudga keldi, energiyaning saklanish va oʻzgarish qonuni shakllandi, astronomiya va mat.

da yangi konsepsiyalar rivojlandi (J.Maksvell, M. Faradey, J. Lamark, Ch.Darvin, T.Shvann, M.Shleyden va b.). Geom. sohasida inqilobiy taʼlimot yaratildi: asrlar davomida hukm surib kelgan Yevklid geometriyasi yagona emasligi, balki noyevklid geom.lar ham borligi N.Lobachevskiy tomonidan bayon etildi va keyinchalik isbotlandi. DM.Mendeleyevning davriy sistemasi xar xil kimyoviy elementlar orasidagi ichki boglanishni ifodaladi. Mat. va fizikada 20-a.da ham katta yutuklar qoʻlga kiritildi, texnika F.larida radiotexnika, elektronika kabi sohalar paydo boʻldi. F. va texnikaning yanada rivojlanishiga taʼsiri borgan sari ortib borayotgan kibernetika vujudga keldi. Fizika va kimyo F.laridagi muvaffaqiyatlar hujayralardagi biologik jarayonlarni yanada chuqurroqoʻrganishga imkon berdi, bu hol q.x. va tibbiyot F.larining rivojlanishiga olib keldi. F.ning i.ch. bilan yaqin hamkorligi yuz berib, uning ijtimoiy xayot bilan aloqalari mustahkamlana boshladi. Hozirgi F.lar fantexnika inkilobinnng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.

F. tizimi umuman kuyidagi katta guruhlarga boʻlinadi: tabiiy F.lar, gumanitar F.lar, texnika F.lari va ijtimoiy F.lar. Bu guruhlarning har qaysisidan juda koʻp mustaqil F. sohalari ajraladi. Mustaqil F.lar bir-biriga bogʻliq sohalarda ilmiy izlanishning yirik va istiqbolli muammolarini yechishga toʻgʻri keladi, bu hol hrz. paytda fanlararo va kompleks tadqiqotlarni keng avj oldirishni taqozo etadi. Tabiatni muhofaza qilish muammosi bunga yaqqol misol boʻla oladi. Bu muammo texnika F.lari, Yer toʻgrisidagi F.lar, biol„ mat., tibbiyot, iqtisodiyot va boshqalar bilan qoʻshilib ketgan. Bu xildagi ilmiy va ilmiytexnik muammolarni hal qilish uchun xoz. fanlarda tadqiqotlarni dasturiymaqsadli tashkil etish metodi keng qoʻllaniladi. Ilmiy tadqikrtlarni 2 ga: fundamental va amaliy tadqiqotlarga ajratish qabul qilingan. Tabiat, jamiyat, tafakkurga xos qonunlarni bilib olish fundamental tadqiqotlarning , bu tadqiqotlar natijalarini bilim orttirish va ijtimoiyamaliy muammolarni hal qilish uchun qoʻllash amaliy tadqiqotlarning vazifasidir. Fundamental tadqiqotlar, odatda, amaliy tadqiqotlardan oldinda boradi va ular uchun nazariy asos yaratadi. Fundamental va amaliy tadqiqotlar oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlikni mustahkamlash, ilmiy yutuqlar natijalarini amaliyotga tezroq joriy etish — hozirgi davr F.i uchun muhim vazifalardan biridir.

Hoz. davrda F. jamiyat taraqqiyotini olgʻa siljituvchi kuch va vosita boʻlib qolayotganligini kuzatish mumkin. Xalq va millat dunyoqarashini shakllantirish, taʼlimtarbiya, axloq normalarini vujudga keltirish, maʼnaviy barkamol insonni tarbiyalashda F. alohida oʻrin tutmoqda.

Mustaqillik sharoiti Uzbekistonda F.ning rivojiga katta ijobiy taʼsir koʻrsatdi. Avvalo, F.imiz strukturasi keskin oʻzgardi: maʼnaviy F.lar hisoblanuvchi tasavvuf ilmi tiklandi, hadis bilimlariga yoʻl ochildi, binobarin, ziyolilarimiz, talabalarning ruhiy dunyosi ancha boyidi, yangi oliy oʻquv yurtlari, un-tlar tashkil qilindi; ilm ahli chet eldagi olimlar bilan mustah.kam ijodiy aloqalar oʻrnatdi. Buning natijasida tabiat va texnikatexnologiya haqidagi F.larimiz xam jahon andozasi darajasiga koʻtarila boshladi. Olimlarimiz ilmfanning dolzarb sohalarida tadqiqotlar olib borishga kirishdilar. Tabiiy va ijtimoiy jarayonlarni matematik modellash, informatika va hisoblash texnikasi qamda ehtimollar nazariyasi sohasidagi, geologik jarayonlarning qonuniyatlarni, molekulyargenetik, genhujayra sohasidagi, tibbiyot, q.x., paxta seleksiyachiligidagi, moddalarning kompleks fizikaviykimyoviy xossalarini oʻrganish bilan bogʻliq, energiyaning noanʼanaviy turlarini yaratish — Quyosh energiyasini kompleks va samarali suratda boshqa turdagi energiyaga aylantirish borasidagi tadqiqotlar ana shular jumlasidandir.

Fan sohalari uch katta qismga ajratilib koʻrsatiladi:

Aniq fanlar;
Tabiiy fanlar;
Ijtimoiy fanlar.
Fan empirik yoʻl bilan olingan maʼlumotlarni (faktlarni) kuzatiladigan u yoki bu hodisani izohlash uchun tartiblaydi, bunday tartib gipoteza deyiladi. Gipoteza hodisani izohlash uchun yetarli boʻlsa hamda tegishli isbotlar bilan tasdiqlansa, u nazariyaga aylanadi.

 

Следующая страница →